Dobrowolność czy obowiązek?
Znakowanie żywności wartością odżywczą nie może wprowadzać konsumentów w błąd. Zdarza się, że wskazywane wartości odbiegają od rzeczywistej zawartości poszczególnych składników. Zgodnie z obowiązującym stanem prawnym odpowiedzialność za prawidłowe oznakowanie produkowanych środków spożywczych ponosi wytwórca.

Aby w całości zrozumieć zasadę znakowania wartością odżywczą żywności, warto poznać kilka pojęć o kluczowym znaczeniu dla tematu, tj.:
Znakowanie żywności – (etykietowanie) oznacza wszelkie wyrazy, dane szczegółowe, znaki towarowe, nazwy marek, ilustracje lub symbole odnoszące się do środków spożywczych i umieszczone na każdym opakowaniu, dokumencie, etykiecie, obwódce danego środka spożywczego.
Znakowanie żywności wartością odżywczą – oznacza wszelkie informacje umieszczane w znakowaniu środka spożywczego, dotyczące wartości odżywczej (wartość energetyczna, składniki odżywcze),
Składnik odżywczy – zaliczamy tutaj białko, węglowodany, tłuszcz, błonnik pokarmowy, sód, witaminy i składniki mineralne oraz substancje, które należą do jednej z tych kategorii lub stanowią jej składnik,
Określanie wartości odżywczej – wszelkie informacje umieszczone na etykiecie i odnoszące się do wartości energetycznej, składników odżywczych, takich jak: białko, węglowodany, tłuszcze, błonnik pokarmowy, sód, witaminy i minerały obecne w znaczących ilościach. Przy czym wartość odżywcza oznacza szczególne wartości środka spożywczego ze względu na: energię (wartość kaloryczną), niezależnie od tego, czy środek spożywczy jej dostarcza i w jakiej ilości lub składniki odżywcze, niezależnie od tego, czy środek spożywczy je zawiera, czy nie.
Czego oczekuje konsument?
Można sądzić, iż przeciętny konsument orientuje się w grupach produktów, które dostarczają organizmowi głównych, niezbędnych składników odżywczych. Niemniej, obecnie na rynku dostępnych jest wiele rodzajów żywności, w szczególności przetworzonej i pakowanej. W związku z tym coraz trudniej jest dokonywać „zdrowych” wyborów produktów odpowiadających indywidualnym potrzebom żywieniowym. Zawarcie na etykiecie danych odnośnie ich wartości odżywczej ma pomóc w szybkim informowaniu konsumentów o wartości „zdrowotnej” – odżywczej danego środka spożywczego.
Powyższe potwierdzają wyniki badań przeprowadzonych wśród konsumentów 5 krajów europejskich: Danii, Hiszpanii, Niemiec, Polski i Węgier w 2005 roku. W badaniach wzięło udział 600 osób z każdego kraju – „Report on European Consumers Perception of Foodstuffs Labelling”. 87% ankietowanych chce, aby na opakowaniach produktów spożywczych umieszczane były informacje żywieniowe. Dla 40% badanych informacje o wartości odżywczej produktu umieszczone na etykiecie są źródłem wiedzy żywieniowej.
Ciekawostka
W latach 2007-2008 rozpoczęto finansowany przez Unię Europejską projekt badawczy FLABEL (Food Labelling to Advance Better Education for Life). W powyższe badanie zaangażowanych jest 12 partnerów (uczelnie, organizacje pozarządowe, przedstawiciele przemysłu spożywczego) pochodzących z 8 państw europejskich. W ramach projektu ocenione zostaną aktualne praktyki dotyczące znakowania żywności w 27 państwach UE i Turcji. Celem programu jest uzyskanie odpowiedzi na pytanie, czy informacje znajdujące się na etykietach wpływają na wybory żywieniowe konsumentów oraz od jakich okoliczności zależy, jakie czynniki modyfikują te wybory i czy efekty są odmienne w różnych grupach konsumenckich.
Efektem realizacji założeń projektu będzie stworzenie mapy informacji żywieniowych stosowanych na etykietach w UE oraz odpowiedź na pytania: jaki jest sposób znakowania żywności w UE, czy konsumenci są świadomi treści informacji zawartych na etykietach żywności, jak konsumenci kształtują swe opinie o zdrowych aspektach produktów spożywczych i czy wpływ mają na to również informacje pochodzące m.in. z mediów, reklam i edukacji szkolnej.
Więcej informacji nt. programu FLABEL można znaleźć pod adresem http://www.flabel.org/
Podstawowe zasady
Producenci żywności ogólnego przeznaczenia muszą przestrzegać podstawowych zasad, jakie obowiązują przy znakowaniu żywności. Oznakowanie środka spożywczego nie może wprowadzać konsumenta w błąd, w szczególności: co do charakterystyki środka spożywczego, w tym jego nazwy, rodzaju, właściwości, składu, ilości, trwałości, źródła lub miejsca pochodzenia, metod wytwarzania lub produkcji, poprzez: przypisywanie środkowi spożywczemu działania lub właściwości, których nie posiada, sugerowanie, że środek spożywczy posiada szczególne właściwości, jeżeli wszystkie podobne środki spożywcze posiadają takie właściwości, przypisywanie środkowi spożywczemu właściwości zapobiegania chorobom lub ich leczenia albo odwoływania się do takich właściwości. Środki spożywcze muszą być oznakowane w sposób zrozumiały dla konsumenta. Napisy muszą być wyraźne, czytelne i nieusuwalne, umieszczone w widocznym miejscu, a także nie mogą być w żaden sposób ukryte, zasłonięte lub przysłonięte innymi nadrukami lub obrazkami.
Według ministra zdrowia
Przejdźmy jednak do zasad znakowania żywności ogólnego spożycia (w tym oznakowanej oświadczeniami żywieniowymi) wartością odżywczą. Informacje, o których mowa, zgodnie z postanowieniami Rozporządzenia Ministra Zdrowia w sprawie znakowania żywności wartością odżywczą, mogą być przedstawione w dwojaki sposób:
Grupa 1
• wartość energetyczna,
• ilość białka, węglowodanów i tłuszcz.
Grupa 2
• wartość energetyczna,
• ilość białka, węglowodanów, cukrów, tłuszczu, kwasów tłuszczowych nasyconych, błonnika pokarmowego i sodu.
Ponadto znakowanie środka spożywczego wartością odżywczą może określać zawartość poszczególnych składników, tj.: skrobi, alkoholi wielowodorotlenowych, kwasów tłuszczowych jednonienasyconych, kwasów tłuszczowych wielonienasyconych, cholesterolu, witamin oraz składników mineralnych, jeśli ich zawartość w 100 g lub 100 ml lub w opakowaniu produktu zawierającym wyłącznie jedną porcję wynosi co najmniej 15% zalecanego dziennego spożycia.
Przy wykazaniu na opakowaniu bardziej szczegółowego znakowania któregoś z głównych składników odżywczych, koniecznym jest podawanie dodatkowych informacji, i tak dla przykładu:
Jeżeli na etykiecie deklarowana jest zawartość cukrów lub alkoholi wielowodorotlenowych lub skrobi, to na opakowaniu powinny się również znaleźć dane odnośnie:
Węglowodanów ……………,
w tym:
Cukry…………..,
Alkohole wielowodorotlenowe ……………..,
Skrobia…………………
Jeżeli deklarowana jest zawartość kwasów tłuszczowych lub cholesterolu, to na opakowaniu podaje się:
Tłuszcze (w g)……………………
w tym:
Kwasy tłuszczowe nasycone (w g)………………….
Kwasy tłuszczowe jednonienasycone (w g)………..
Kwasy tłuszczowe wielonienasycone (w g)……….
Cholesterol (w mg) ……………………….
Wartość energetyczną oraz zawartość składników odżywczych podaje się w tabeli, liczbowo, stosując ściśle określone jednostki. Należy mieć na uwadze fakt, iż informacja o zawartości witamin i składników mineralnych musi być również wyrażona jako wartość procentowa zalecanego dziennego spożycia określonego do celów znakowania.
Tab. 1. Zestawienie wartości Wskazanego Dziennego Spożycia.
Warto zapamiętać
Zgodnie z § 12 Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 25.07.2007 r. w sprawie znakowania żywności wartością odżywczą w oznakowaniu podaje się wartości średnie, które najlepiej określają ilość składnika odżywczego zawartego w danym środku spożywczym i odzwierciedlają ilości w odniesieniu do sezonowej zmienności, wzorców konsumpcji i innych czynników mogących mieć wpływ na zmianę wartości rzeczywistej.
Przy ustalaniu wartości średnich przedsiębiorca może posiłkować się: dokonaną analizą laboratoryjną składu środka spożywczego lub obliczeniami wykonanymi z uwzględnieniem składu recepturowego środka
spożywczego bądź zawartością składników podanych w ogólnie dostępnych tabelach wartości odżywczej środków spożywczych.
Przy ustalaniu wartości średnich na potrzeby znakowania wartością odżywczą przedsiębiorcy mogą stosować każdy z ww. sposobów. Wszystkie przedstawione możliwości są dozwolone i prawidłowe, wybór rodzaju zależy od konkretnego przedsiębiorcy.
Omawiając zagadnienie deklaracji na etykiecie żywności wartości odżywczej, należy pamiętać również o tym, iż obecnie obowiązujące przepisy nie określają zakresów tolerancji dla składników odżywczych, których zawartość podaje się w tabeli wartości odżywczej. Do tej pory nie ustalono w kraju i UE dopuszczalnych, maksymalnych rozbieżności pomiędzy zawartością składnika odżywczego deklarowaną przez producenta na opakowaniu danego produktu, a faktycznie ustaloną w trakcie urzędowej kontroli żywności.
Można się spodziewać, że zawartość składnika odżywczego w produkcie oznaczona analitycznie w pojedynczej próbce środka spożywczego będzie różnić się od tej, która została podana w informacji żywieniowej. Może to być spowodowane takimi czynnikami, jak: źródło danych o wartości odżywczej (wartości średnie uzyskane z danych literaturowych i obliczeń na podstawie receptury lub na podstawie badań analitycznych), dokładność analiz, wahania zawartości w surowcach i w czasie przetwarzania, stabilność składnika odżywczego, warunki oraz długość przechowywania.
Dodatkowe znakowanie
Wychodząc naprzeciw potrzebom konsumentów oraz ułatwiając producentom kwestie prawidłowego znakowania żywności wartością odżywczą, Główny Inspektorat Sanitarny w Warszawie oraz Stowarzyszenie „Polska Federacja Producentów Żywności” rozpoczęli realizację Ogólnopolskiego Dobrowolnego Programu Znakowania Wartością Odżywczą - GDA. Nadrzędnym celem programu jest upowszechnianie znakowania żywności dodatkową informacją o wartości odżywczej, m.in. celem dokonywania świadomego wyboru produktów. Celem wyjaśnienia system GDA definiowany jest jako znakowanie produktu informacją o procentowej zawartości wybranych składników odżywczych i energii w porcji produktu, w odniesieniu do wartości Wskazanego Dziennego Spożycia (Guideline Daily Amounts).
To nas czeka
Obecna dobrowolność znakowania wartością odżywczą środków spożywczych zmieni się na obowiązek z dniem 13.12.2016 r., wtedy bowiem obligatoryjnym staną się postanowienia Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 1169/2011 z dnia 25.10.2011 r. w sprawie przekazywania konsumentom informacji na temat żywności oraz zmiany szeregu rozporządzeń (Dz. Urz UE L 304/18). Należy podkreślić, iż przedmiotowe rozporządzenie będzie stosowane od 13.12.2014 r., z wyjątkiem art. 9 ust. 1 lit. l – dotyczącym wartości odżywczej – o czym mowa powyżej.
Wzmiankowane rozporządzenie jest dokumentem bardzo obszernym, składającym się z preambuły, 55 artykułów oraz 15 szczegółowych załączników.
W Art. 2 systematyzuje definicje z obszaru bezpieczeństwa żywności, jak również wprowadza szereg nowych, np. podstawowy składnik, wytworzony nanomateriał, etykieta, pole widzenia, główne pole widzenia, nazwa zwyczajowa i szereg innych.
Omawiane rozporządzenie określa pewne warunki znakowania żywności. Informacja o wartości odżywczej ma być podana w przeliczeniu na 100 g lub na 100 ml produktu, oraz jeżeli producent uzna to za niezbędne, w przeliczeniu na porcję produktu. Oznakowanie musi być zrozumiałe – np. określenie „sól” zamiast odpowiadającego mu określenia składnika odżywczego sód. Informacje obowiązkowe na temat żywności muszą być nieusuwalne, nie mogą być w żaden sposób ukryte, zasłonięte, pomniejszone ani przerwane innymi nadrukami i ilustracjami. Z obowiązku znakowania wartością odżywczą wyłączone są niektóre kategorie żywności nieprzetwarzanej. Dotyczy to produktów w stosunku do których informacja żywieniowa nie jest czynnikiem determinującym decyzję konsumentów co do zakupu oraz alkoholi. Wyjątkami zwolnionymi z wymogu znakowania wartością odżywczą są m.in.: produkty nieprzetworzone, zawierające pojedyńczy składnik lub kategorię składników, drożdże, wody przeznaczone do spożycia przez ludzi, zioła, przyprawy lub ich mieszaniny, napoje alkoholowe, sole i substytuty soli, a także żywność w opakowaniach, których największa powierzchnia jest mniejsza niż 25 cm2.
Art. 9 przedmiotowego rozporządzenia określa zasady podawania na etykiecie informacji o wartości odżywczej – w głównym polu widzenia, ale obojętne, w którym
miejscu opakowania. Rozmiar czcionki winien być zgodny z art. 13 ust. 2 przepisu. Art. 30 rozporządzenia precyzuje elementy, które winny znajdować się na etykiecie żywności jako obowiązkowe, czyli: wartość energetyczna, ilość tłuszczu, kwasów tłuszczowych nasyconych, węglowodanów, cukrów, białka oraz soli.
Powyższe informacje mogą zostać uzupełnione informacją o ilości jednego lub większej liczby następujących danych: kwasy tłuszczowe jednonienasycone, kwasy
tłuszczowe wielonienasycone, alkohole wielowodorotlenowe, skrobia, błonnik, witaminy, składniki mineralne wymienione w Załączniku XIII przepisu.
Kolejne części omawianego przepisu precyzyjnie określają zasady zamieszczania kolejnych informacji.
Wyrażanie ilości w przeliczeniu na 100 g lub na 100 ml (Art. 32), wyrażanie ilości w przeliczeniu na porcję lub na jednostkową ilość żywności (Art. 33), sposób prezentacji danych na etykiecie (Art. 34), dodatkowe formy wyrażania i prezentacji informacji (Art. 35).
Zapisy omówionego rozporządzenia weszły w życie 20 dnia po jego opublikowaniu w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej, tj. 13.12.2011r. Niemniej jego przepisy stosuje się od dnia 13.12.2014 r., a w przypadku znakowania wartością odżywczą od 13.12.2016 r.
Przedsiębiorcy powinni jednak zapoznać się dokładnie z treścią tego aktu prawnego, z racji wprowadzenia wielu nowych uregulowań skutkujących koniecznością wymiany dotychczasowych etykiet, co jest procesem kosztownym.
* * *
Na zakończenie sygnalizuję, iż niniejszy artykuł odnosi się do środków spożywczych ogólnego spożycia – bez ukierunkowania na konkretną grupę produktów czy przeznaczenie konsumenckie. Kwestie zasad znakowania grup asortymentowych żywności – nazwijmy je „specjalnych” czy też zawierających oświadczenie żywieniowe/zdrowotne – postaram się przybliżyć w kolejnych numerach. magazynu „Agro Przemysł”.
Autor: Izabela Szamrej
Artykuł został opublikowany w magazynie "Agro Przemysł" nr 3/2012
Źródło fot.: www.sxc.hu